به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «مرآت»، در قلب بافت کهن سمنان و در محله‌ای با نام دیرینه «کوشمغان»، آثار تاریخی ارزشمندی وجود دارد که سال‌ها در سکوت و بی‌توجهی به سر می‌برد. قلعه کوشمغان، از شاخص‌ترین بناهای این محدوده، همچون یادگاری از عصرهای دور، هنوز ردپای عظمت معماری ایرانی را در برج‌ها، دیوارها و تپه‌های خاکی خود حفظ کرده است؛ بنایی که با گذشت قرن‌ها، رازهای فراوانی را در دل خود نهفته دارد و اکنون چشم‌انتظار کاوش علمی و ثبت ملی است.  

کوشمغان به همراه دو محله تاریخی دیگر، زاوغان و کدیور، مجموعه‌ای به نام محلات ثلاث را تشکیل می‌دهند؛ سه بخش از شهر که هویت اصیل سمنان را بازتاب می‌کنند. این محلات با گذرهای باریک، خانه‌های خشتی و نشانه‌های معماری سنتی، به مثابه حافظان تاریخ محلی، گنجینه‌ای از فرهنگ و زیست بومی چندصدساله را در خود دارند.

روایت‌های شفاهی اهالی و مستندات تاریخی نشان می‌دهد که از دوران پیش از اسلام تا اواخر عصر قاجار، این سه محله کانون فعالیت‌های اجتماعی، نظامی و تجاری شهر بوده‌اند.  

بر اساس نقل‌هایی از پژوهشگران محلی، قلعه کوشمغان در روزگار شکوه خود با خندقی وسیع احاطه شده بود. ورود به آن تنها از طریق پل‌های چوبی ممکن بود؛ سازه‌هایی که هم جنبه امنیتی داشتند و هم مرز میان قلعه و محیط پیرامونی را مشخص می‌کردند.

در دوره‌های بعد، پر شدن خندق و تغییرات در ساختار ارتفاع و کالبد بنا، موجب دگرگونی ظاهری قلعه شد تا شکل کنونی آن پدید آید. با این حال، هنوز بخش‌هایی از مسیر خندقی قدیمی در پیرامون قلعه قابل شناسایی است و شواهد خاک‌برداری‌های گذشته، نشان از وجود لایه‌های عمیق تاریخی در بطن این محدوده دارد.  

مطالعات مقدماتی تاریخی و میدانی نیز تأیید می‌کند که این قلعه در ابتدا یک تپه طبیعی بوده که با گذشت زمان و تلاش دست‌ساخت انسان، به قلعه‌ای کامل تبدیل شده است. حفاری‌های غیررسمی و گزارش‌های مردمی، وجود تونل‌ها و مسیرهای زیرزمینی را در زیر قلعه نشان داده‌اند که گاه کاربری‌های متفاوتی داشته‌اند؛ از پناهگاه و انبار تدارکات تا محل نگهداری دام‌ها و ذخیره غلات. همین ساختار پیچیده زیرزمینی، یکی از جذاب‌ترین بخش‌های پژوهشی آینده این اثر را تشکیل می‌دهد که تاکنون هیچ بررسی علمی رسمی بر آن صورت نگرفته است.  

در نزدیکی قلعه، بقایای چاله خندق محلات نیز دیده می‌شود که بخشی از لایه‌های اشکانی منطقه را نمایان می‌کند. کارشناسان میراث فرهنگی بر این باورند که ارتباط قلعه کوشمغان با این محوطه تاریخی، حلقه‌ای مهم از زنجیره استقرارهای نظامی و مسکونی سمنان در دوران پیش‌اشکانی و اشکانی است.

این مجموعه باستانی از منظر بافت تاریخی، از ارزش بالایی برخوردار بوده و ضرورت دارد در قالب ثبت اضطراری ملی مورد صیانت قرار گیرد تا از هرگونه تخریب تدریجی و تصرف‌های غیرمجاز جلوگیری شود.  

با وجود ظرفیت‌های فراوان و اهمیت فرهنگی این اثر، تاکنون کاوش علمی و تاریخ‌گذاری دقیق براساس استانداردهای باستان‌شناسی آغاز نشده است و بخش زیادی از اطلاعات موجود بر پایه مطالعات میدانی محدود و مشاهدات شفاهی بنا شده است.

بسیاری از کارشناسان حوزه میراث فرهنگی معتقدند آغاز عملیات مستندسازی و ارزیابی فنی، می‌تواند به روشن شدن ابعاد معماری دفاعی و زمان ساخت قلعه کمک قابل‌توجهی کند و راه را برای ثبت رسمی در فهرست آثار ملی کشور هموار سازد.  

از سوی دیگر، پرونده اولیه شناسایی و ثبت این اثر توسط اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهیه و به وزارت‌خانه مربوطه ارسال شده است. با این حال، به دلیل محدودیت ظرفیت سالانه ثبت آثار در سطح استان، این پرونده هنوز در صف رسیدگی قرار دارد. همین روند کند باعث نگرانی دوستداران میراث فرهنگی و مردم محلی شده است؛ آنان در گفتگو با مرآت تأکید دارند که نباید سکوت محلات تاریخی سمنان به فراموشی منجر شود.  

یکی از اهالی بومی کوشمغان می‌گوید: «ما سال‌هاست شاهد فرسایش تدریجی قلعه هستیم. خاک‌برداری‌ها، رها شدن مصالح و نبود حصار حفاظتی باعث شده هر روز از حجم سازه کاسته شود. انتظار داریم نهادهای مسئول قبل از آنکه دیر شود دست‌به‌کار شوند.» این مطالبه مردمی اکنون به خواسته‌ای عمومی برای حفظ هویت شهری تبدیل شده است.  

فرمانداری سمنان و نهادهای علمی و فرهنگی استان می‌توانند با همکاری دانشگاه‌ها، گروه‌های باستان‌شناسی و انجمن‌های محلی، طرحی جامع برای حفاظت، مرمت و معرفی قلعه کوشمغان تدوین کنند. چنین اقدامی علاوه بر حفظ میراث فرهنگی، می‌تواند زمینه اشتغال‌زایی مستقیم و غیرمستقیم در حوزه گردشگری تاریخی را فراهم سازد.  

کارشناسان بر این باورند که با مرمت اصولی و معرفی صحیح، قلعه کوشمغان و مجموعه محلات ثلاث می‌توانند به یکی از مقاصد مهم گردشگری استان تبدیل شوند؛ مکانی که گذشته و هویت محلی را در قالب زنده به نسل امروز اجرا می‌کند. تبدیل این آثار به جاذبه‌های تاریخی قابل بازدید، توانایی بالایی در جذب مسافران دارد، به‌ویژه با توجه به موقعیت جغرافیایی سمنان در مسیر زائران مشهد و گردشگران عبوری از تهران.  

با توسعه زیرساخت‌های گردشگری و بهره‌گیری از ظرفیت سفرهای کوتاه پایان‌هفته، می‌توان امید داشت که بازدید از قلعه کوشمغان به بخشی شاخص از تورهای فرهنگی شرق کشور بدل شود؛ فرصتی که هم ماندگاری بیشتر مسافران را در این شهر رقم می‌زند و هم موجب رونق اقتصادی و افزایش آگاهی عمومی نسبت به ارزش میراث کهن سمنان خواهد شد.  

در شرایط کنونی، توجه و اقدام فوری جهت حفاظت از قلعه، ضرورتی انکارناپذیر است. آینده این اثر به تصمیمات امروز مدیران و همراهی مردم وابسته است؛ تصمیمی که می‌تواند قلعه خاموش کوشمغان را از غبار بی‌توجهی رهایی بخشد و آن را به سمبل زنده هویت تاریخی سمنان تبدیل کند.  

انتهای خبر/