برخلاف روال معمول که مراسم محرم تا روز عاشورا اوج می‌گیرد و پس از آن به تدریج کاهش می‌یابد در دامغان یازدهم محرم به مثابه یک روز جداگانه و مهم با برنامه‌هایی گسترده و تعطیلی رسمی برگزار می‌شود و پس از آن مراسمات در دهه دوم ماه محرم نیز ادامه داشته و این موضوع علاوه بر انعکاس عمیق اعتقادات مذهبی، بیانگر پیوند تاریخی مردم این منطقه با واقعه کربلا و همچنین استمرار فرهنگی اصیل آن‌ها است.

مطالعات تاریخی حاکی از آن است که از دوران صفویه به بعد دامغان به‌دلیل موقعیت استراتژیک و جمعیت مذهبی خود به مرکزی برای تجمع شیعیان و برپایی مراسم محرم تبدیل شده بود و در این میان یازدهم محرم که به وقایع پس از عاشورا اختصاص دارد در این منطقه به عنوان روزی ویژه گرامی داشته شده است.

عزاداری در دامغان به شکل هیأت‌های منظم و محله‌ای انجام می‌گیرد و هر هیأت علاوه بر برگزاری مراسم نقش اجتماعی مهمی در تقویت روابط میان اهالی ایفا می‌کند و این هیئت‌ها معمولاً به شکل خانوادگی یا محله‌ای سازماندهی شده و هرکدام مسئولیت اجرای بخش خاصی از مراسم را بر عهده دارند.

روابط اجتماعی در این هیأت‌ها به واسطه مشارکت فعال همه اقشار جامعه از کودکان تا سالمندان تقویت می‌شود و در روز یازدهم محرم هیأت‌ها با حمل علم‌ها، نخل‌ها و دیگر نمادهای مذهبی با نوحه‌خوانی و عزاداری در خیابان‌های اصلی شهر و روستاهای اطراف به حرکت درمی‌آیند.

آئین‌های خاص محرمی در دامغان

آئین علم‌بندان یکی از آئین‌های مهم دامغان است که چند روز پیش از یازدهم محرم انجام می‌شود و علم که نمادی از پرچم و ایستادگی در راه دین است در این مراسم به‌صورت ویژه‌ای تزئین و برافراشته می‌شود و علم‌بندان نه تنها یک آئین مذهبی بلکه یک فعالیت اجتماعی برای تقویت همبستگی محله‌ای به شمار می‌رود.

این مراسم در روستاهایی مانند روستای حسین‌آباد حاج‌علی‌نقی با حضور گسترده مردم، نوحه‌خوانی و مداحی همراه بوده و جوانان محلی مسئول برافراشتن و نگهداری علم‌ها هستند که این کار نوعی آموزش و انتقال سنت‌های دینی به نسل جدید تلقی می‌شود.

علامت‌کِشی یا علم‌گردانی از آئین‌های منحصربه‌فرد دامغان است که در آن علم‌ها و علامت‌ها در مسیرهای خاصی به حرکت درمی‌آیند و این آئین که عموماً در روز یازدهم محرم انجام می‌شود نمادی از حرکت کاروان امام حسین (ع) و یارانش است و با طبل و سنج همراه می‌باشد.

در بیشتر روستا‌های دامغان این مراسم علاوه بر بعد مذهبی به عنوان رویدادی فرهنگی و اجتماعی موجب تجمع مردم می‌شود و فضای تعاملی میان نسل‌ها ایجاد می‌کند.

نخل‌گردانی نیز از رسوم دیرینه دامغان است که در روز یازدهم محرم برگزار می‌شود و نخل، نمادی از تابوت امام حسین (ع) است و حمل آن توسط جمعی از عزاداران، نمایشی از ارادت و سوگ عمیق مردم این دیار بوده و این حرکت با نوحه‌خوانی و سنج و طبل همراه است و صحنه‌های تأثیرگذاری را خلق می‌کند.

کجاوه‌برداری بازسازی نمادین کاروان اسرای کربلا از دیگر بخش‌های مهم این آئین است که در مسیرهای تعیین شده شهر و روستا برگزار می‌شود و این مراسم با حضور کودکان، جوانان و بزرگ‌سالان یادآور رنج‌های پس از واقعه کربلاست و هویت دینی و فرهنگی منطقه را بازنمایی می‌کند.

روستاهای دامغان با حفظ ساختارهای سنتی و اجتماعی خود نقش بسیار مهمی در پایداری این آئین‌ها دارند و این روستاها با مشارکت فعال اهالی آیین‌ها را هر سال به صورت اصیل برگزار می‌کنند و به‌عنوان کانون‌های فرهنگی دینی در منطقه شناخته می‌شوند.

ساکنان این روستاها پیش از آغاز محرم با برگزاری مراسم علم‌بندان و علامت‌کشی زمینه را برای عزاداری روز یازدهم فراهم می‌کنند و این فرایند به تقویت حس همبستگی و تعلق اجتماعی کمک کرده و باعث استمرار فرهنگ عاشورایی در منطقه می‌شود.

یکی از ویژگی‌های برجسته دامغان تعطیلی کامل فعالیت‌های اقتصادی، آموزشی و اداری در روز یازدهم محرم بوده و برخلاف سایر نقاط کشور که تنها روز عاشورا تعطیل است مردم دامغان این روز را به صورت خودجوش تعطیل می‌کنند و با حضور گسترده در مراسم عزاداری وفاداری خود به ارزش‌های دینی را نشان می‌دهند.

این تعطیلی نه تنها نشان‌دهنده احترام و ارادت مردم به امام حسین (ع) است بلکه بازتاب‌دهنده انسجام اجتماعی و فرهنگی منطقه می‌باشد و این روز به‌مثابه فرصتی برای همبستگی ملی و دینی تبدیل شده و الگویی در حفظ سنت‌ها و ارتقای فرهنگ عمومی است.

مراسم عزاداری در دامغان را می‌توان به مثابه یک نظام فرهنگی پیچیده تلقی کرد که در آن عناصر مذهبی، تاریخی، اجتماعی و هنری در هم آمیخته‌اند و این آیین‌ها نه تنها مناسک مذهبی هستند بلکه نمادی از هویت جمعی، پیوند نسل‌ها و بازنمایی ارزش‌های اخلاقی و معنوی جامعه به شمار می‌روند.

مشارکت همه‌جانبه مردم به ویژه جوانان در این مراسم نشان‌دهنده استمرار فرهنگی و انتقال نسل به نسل است. آئین‌هایی مانند علم‌بندان و علامت‌کشی به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده‌اند که ضمن حفظ ارزش‌های دینی نقش مهمی در انسجام اجتماعی، ایجاد هویت محله‌ای و تقویت مشارکت‌های مردمی ایفا کنند.

چالش‌ها و تحولات معاصر

با ورود فناوری‌های نوین و تغییرات اجتماعی برخی از آئین‌های سنتی دامغان نیز با چالش‌هایی مواجه شده‌اند و تغییر سبک زندگی، مهاجرت به شهرهای بزرگ و کاهش جمعیت روستاها تهدیدهایی برای استمرار این آیین‌ها محسوب می‌شوند.

با این حال تلاش‌های مداوم هیئت‌های مذهبی، نهادهای فرهنگی و خود مردم دامغان برای حفظ و تقویت این سنت‌ها ادامه دارد و آموزش‌های رسمی و غیررسمی در مدارس، استفاده از رسانه‌های محلی و ملی و فعالیت‌های داوطلبانه از جمله راهکارهایی است که در حفظ این میراث معنوی به کار گرفته شده‌اند.

دامغان با سابقه تاریخی و فرهنگی خود نمونه‌ای برجسته از پیوند عمیق میان دین، فرهنگ و اجتماع در ایران بوده و آئین‌های خاص و منحصر به فرد این شهر و روستاهای اطراف آن، به‌ویژه مراسم یازدهم محرم نمایانگر اصالت، استمرار و پویایی سنت‌های عاشورایی در ایران معاصر هستند.

این سنت‌ها که قرن‌ها است حفظ شده‌اند نه تنها به عنوان مناسکی مذهبی بلکه به‌عنوان ساز و کاری برای حفظ هویت جمعی، تقویت پیوندهای اجتماعی و انتقال ارزش‌های اخلاقی عمل می‌کنند.

دامغان نماد اصالت در سوگواری‌های محرم است که می‌تواند الگویی برای سایر مناطق کشور در حفظ و ترویج فرهنگ دینی و بومی باشد.

انتهای خبر/