تثبیت حریم بصری مسجد تاریخانه برای ثبت جهانی ضرورت دارد

پژوهشگر معماری تاریخی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «مرآت»؛ با بیان اینکه مسجد تاریخانه دامغان به‌عنوان یکی از نخستین مساجد ایران و یادگاری برجسته از دوره آغازین معماری اسلامی هم‌اکنون در مسیر ثبت جهانی قرار دارد اظهار کرد: در این میان تثبیت و ساماندهی حریم بصری این اثر ارزشمند یکی از مهم‌ترین گام‌ها در فرآیند ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو به‌شمار می‌رود.

امیرعلی شوکت‌آبادی با اشاره به ویژگی‌های منحصربه‌فرد این بنای ارزشمند بیان کرد: مسجد تاریخانه از معدود آثاری است که به‌صورت زنده و بدون تغییرات بنیادین انتقال معماری ساسانی به اسلامی را نشان می‌دهد و این ویژگی معماری از آن اثری جهانی می‌سازد و حفظ منظر فرهنگی و بصری اطراف آن اهمیتی دوچندان دارد.

وی افزود: در پرونده‌هایی که منجر به ثبت جهانی در یونسکو می‌شوند موضوع حریم به‌عنوان بخشی از تمامیت و اصالت اثر تلقی می‌شود، به عبارت دیگر تنها خود بنا نیست که اهمیت دارد بلکه فضای پیرامونی آن نیز بخشی از هویت تاریخی را بازتاب می‌دهد و در مورد تاریخانه هرگونه ساخت‌ و ساز ناهماهنگ در محدوده بصری می‌تواند روند ثبت جهانی را با چالش مواجه کند.

شوکت‌آبادی عنوان کرد: در سال‌های اخیر گام‌های اولیه‌ای برای تعیین حریم قانونی مسجد برداشته شده اما هنوز نیاز به نهایی‌سازی و تثبیت ضوابط در حوزه ارتفاع، رنگ، جنس مصالح و خط آسمان در اطراف مسجد احساس می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: در کشورهای مختلف تجربه‌های موفقی در این زمینه وجود دارد برای مثال؛ در ترکیه و مراکش پروژه‌هایی مشابه اجرا شده که در آن‌ها ضوابط ساخت‌وساز در مجاورت آثار جهانی با مشارکت جامعه محلی تدوین شده‌اند و ما نیز می‌توانیم با بهره‌گیری از این تجربیات حریمی متناسب با شأن تاریخانه تعریف کنیم.

این پژوهشگر درباره اهمیت منظر فرهنگی گفت: در برخی نقاط دامغان زمانی در امتداد مسیر تاریخی حرکت می‌کنید ناگهان مناره و ایوان تاریخانه با پس‌زمینه و فضای سنتی ظاهر می‌شود و این تجربه دیداری بخشی از حافظه فرهنگی و ارزش ناملموس مسجد است و نباید اجازه داد با ورود بناهای ناهمخوان این حس از بین برود.

وی تاکید کرد: اقداماتی چون تهیه نقشه‌های حریم مصوب، تصویب آن در شورای عالی معماری و شهرسازی و هم‌راستایی با شهرداری در صدور مجوز ساخت باید در اولویت قرار گیرند و کارگروه مشترکی بین اداره‌کل میراث فرهنگی استان، شهرداری دامغان و دانشگاه‌های معماری تشکیل شود تا ضوابط منظر فرهنگی مسجد تدوین و اجرا شود.

شوکت‌آبادی در ادامه عنوان کرد: تاریخانه نه‌ تنها یک میراث تاریخی، بلکه یک سرمایه فرهنگی برای توسعه گردشگری دامغان است و ثبت جهانی این بنا می‌تواند نقش مهمی در افزایش توجه گردشگران بین‌المللی به این منطقه ایفا کند مشروط بر اینکه زیرساخت‌های فرهنگی و حفاظتی به‌درستی تدارک دیده شوند.

وی به اهمیت آگاه‌سازی عمومی اشاره کرد و افزود: برای حفاظت پایدار از حریم مسجد باید مردم شهر هم در جریان ضرورت‌ها و حساسیت‌های این موضوع قرار گیرند و برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای کسبه و ساکنان اطراف مسجد می‌تواند موجب هم‌افزایی و مشارکت مردمی در این فرآیند شود.

شوکت‌آبادی خاطرنشان کرد: روند ثبت جهانی تاریخانه اگرچه نیازمند اسناد فنی، مطالعات تاریخی و پرونده‌سازی دقیق است اما در نهایت یکی از مهم‌ترین ارکان موفقیت آن تصویب و تثبیت حریم منظر فرهنگی و بصری پیرامونی خواهد بود.

وی ابراز کرد: با استمرار همکاری دستگاه‌های اجرایی و استفاده از ظرفیت‌های علمی و دانشگاهی مسیر ثبت این میراث ارزشمند به نتیجه مطلوب برسد.

پایش ساختاری مداوم ضرورتی برای حفاظت علمی از مسجد تاریخانه دامغان است

کارشناس حفاظت و مرمت بناهای تاریخی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «مرآت»؛ با بیان اینکه در مسیر ثبت جهانی مسجد تاریخانه دامغان یکی از موضوعات مهمی که مورد تاکید قرار می‌گیرد لزوم پایش مستمر و علمی وضعیت فنی و ساختاری این بنای کهن است اظهار کرد: بیش از دوازده قرن از عمر این بنا می‌گذرد و به عنوان یکی از اصیل‌ترین نمونه‌های معماری صدر اسلام در ایران شناخته می‌شود.

حسین طوسی ضمن تشریح وضعیت فنی این مسجد ابراز کرد: تاریخانه از لحاظ ساختاری ترکیبی از مصالح بومی نظیر خشت، آجر و ملات گچ دارد که در برابر تغییرات رطوبتی و ارتعاشات محیطی بسیار حساس‌اند و این حساسیت موجب می‌شود پایش فنی منظم به عنوان یک اصل اساسی در نگهداری از آن در نظر گرفته شود.

وی افزود: اگرچه این مسجد در ظاهر مقاوم و ایستا به‌نظر می‌رسد اما آسیب‌هایی مانند نشست موضعی در پایه ستون‌ها، ترک‌های مویی در طاق‌های جناغی و فرسایش سطوح گچی در برخی قسمت‌ها نشان‌دهنده آن است که بنا در معرض استهلاک تدریجی قرار دارد و رطوبت‌پذیری کف و تنش‌های دمایی شبانه‌روزی نیز عوامل مهمی هستند که در مطالعات آتی باید به‌دقت پایش شوند.

طوسی با اشاره به تکنولوژی‌های نوین پایش بنا اظهار کرد: در سال‌های اخیر در کشورهایی نظیر ایتالیا و فرانسه سیستم‌های پایش غیرمخرب نظیر اسکن‌های لیزری سه‌بعدی، دیتالاگرهای دمایی و حسگرهای ریزلرزه‌ای برای بناهای تاریخی استفاده شده‌اند و پیاده‌سازی این فناوری‌ها در مورد مسجد تاریخانه نیز نه‌تنها از تخریب‌های ناگهانی جلوگیری می‌کند بلکه می‌تواند مسیر مرمت را هدفمندتر و علمی‌تر کند.

وی با تاکید بر لزوم حفظ اصالت تاریخی بنا عنوان کرد: هرگونه عملیات مرمتی باید بر اساس اصل حداقل مداخله انجام شود یعنی ما نباید به بهانه استحکام‌بخشی، فرم و ساختار تاریخی بنا را دستخوش تغییر کنیم و در عوض باید با مطالعه دقیق آسیب‌ها و استفاده از روش‌های برگشت‌پذیر مداخله‌ای هوشمندانه داشته باشیم.

به باور این پژوهشگر عملیات حفاظت باید هم‌راستا با طرح جامع ثبت جهانی پیش برود تا مانع تداخل طرح‌های اجرایی شود وی در همین زمینه توضیح داد: اگر مرمت‌های جزئی و پراکنده بدون هماهنگی با مطالعات پرونده ثبت جهانی انجام شود ممکن است در فرآیند ارزیابی نهایی یونسکو به‌عنوان دخالت ناهماهنگ تلقی شده و به ضرر پرونده تمام شود.

طوسی در ادامه با اشاره به اهمیت برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت در نگهداری این اثر گفت: یکی از پیشنهادهای کاربردی تدوین برنامه نگهداری پنج‌ساله بر اساس داده‌های پایش سالانه است و این برنامه باید شامل گزارش‌های دوره‌ای از وضعیت ترک‌ها، رطوبت، نشست و مقاومت مصالح باشد تا در صورت بروز بحران آمادگی لازم برای واکنش سریع وجود داشته باشد.

طوسی درباره وضعیت کنونی مسجد نیز خاطرنشان کرد: در حال حاضر بنا در شرایط نسبتاً پایدار قرار دارد اما وجود عوامل فرساینده طبیعی نظیر وزش باد، بارندگی‌های فصلی و تردد وسایل نقلیه سنگین در نزدیکی محوطه می‌تواند به‌تدریج آسیب‌هایی پنهان به آن وارد کند از این‌ رو تقویت محدوده پیرامونی با نرده‌گذاری مناسب و جلوگیری از عبور و مرور غیرضروری در حریم نزدیک مسجد ضروری به‌نظر می‌رسد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به ضرورت مستندسازی دقیق وضع موجود اشاره کرد و گفت: در شرایطی که روند ثبت جهانی در حال پیگیری است هرگونه اطلاعات علمی درباره شرایط سازه‌ای، مصالح، آسیب‌ها و تغییرات حتی جزئی باید به‌صورت منظم مستند شود و در پرونده ثبت لحاظ گردد و این اطلاعات نه‌تنها برای یونسکو ارزشمند است بلکه در آینده نیز برای اقدامات مرمتی بسیار راهگشا خواهد بود.

این کارشناس حوزه مرمت با تاکید بر اهمیت مشارکت نهادهای دانشگاهی و پژوهشی اظهار کرد: تاریخانه می‌تواند به‌عنوان یک پایگاه مطالعاتی_آموزشی در حوزه حفاظت معماری تاریخی مطرح شود و حضور دانشجویان مرمت و معماری در قالب کارگاه‌های آموزشی و پروژه‌های تحقیقاتی نه‌تنها به غنای دانش فنی منجر می‌شود بلکه نگاه جامعه علمی کشور را به ارزش این بنای کهن جلب می‌کند.

طوسی ابراز کرد: با به‌کارگیری اصول علمی در حفاظت از مسجد تاریخانه و تقویت زیرساخت‌های فنی این اثر تاریخی بتواند جایگاه شایسته خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو پیدا کند.

مسجد تاریخانه دامغان باید در فهرست میراث جهان اسلام قرار گیرد

کارشناس مسائل میراث فرهنگی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «مرآت»؛ با اشاره به اینکه مسجد تاریخانه دامغان یکی از کهن‌ترین مساجد باقی‌مانده از سده‌های نخست هجری است، اظهار کرد: این مسجد اخیراً به‌عنوان یکی از گزینه‌های مطرح برای فهرست میراث فرهنگی جهان اسلام معرفی شده، فهرستی که توسط سازمان همکاری اسلامی (OIC) با همکاری آیسسکو (ISESCO) گردآوری می‌شود و گنجاندن این اثر شاخص در چنین فهرستی می‌تواند مقدمه‌ای برای آماده‌سازی گسترده‌تر آن جهت ثبت در فهرست جهانی یونسکو باشد.

محمدامین رستمیان با اشاره به جایگاه ممتاز این اثر بیان کرد: مسجد تاریخانه از منظر تاریخی، معماری و فرهنگی هم‌تراز با نمونه‌های اولیه مساجد در تمدن اسلامی است و فرم طاق‌ها، استفاده از آجرکاری ساسانی و شیوه هندسی فضاسازی آن این مسجد را به نمونه‌ای منحصربه‌فرد از معماری گذار در ایران بدل کرده است.

وی افزود: فهرست میراث جهان اسلام مجموعه‌ای است که آثار دارای اهمیت ویژه برای فرهنگ و تمدن اسلامی در آن معرفی می‌شوند و حضور تاریخانه در این فهرست نه‌ تنها به رسمیت شناختن این بنا در میان کشورهای اسلامی است بلکه بستری برای تعاملات علمی، فرهنگی و حفاظتی در سطح منطقه‌ای فراهم می‌کند.

رستمیان با اشاره به اهمیت این اقدام در فرآیند ثبت جهانی گفت: در تجربیات جهانی آثار زیادی از مسیر ثبت در فهرست‌های منطقه‌ای به سوی ثبت جهانی هدایت شده‌اند چراکه این ثبت‌ها معمولاً همراه با تهیه پرونده‌های اولیه، مطالعات تطبیقی و ساماندهی زیرساخت‌های محلی هستند که همگی از الزامات یونسکو نیز به‌شمار می‌روند.

وی ادامه داد: تاریخانه پیش از آنکه تنها یک بنای مذهبی باشد نمادی از تداوم فرهنگی و پیوند ایران با سنت‌های معماری اسلامی است و چنین ظرفیتی باید در سطح منطقه‌ای معرفی شود تا هم اعتبار تاریخی آن تثبیت شود و هم نهادهای فراملی به مشارکت در حفاظت از آن ترغیب شوند.

این کارشناس با اشاره به ضرورت تقویت دیپلماسی فرهنگی در این زمینه خاطرنشان کرد: برای اثری مانند تاریخانه ورود به فهرست جهان اسلام می‌تواند آغازگر ارتباط با دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی کشورهای مسلمان باشد و این تعاملات موجب تبادل دانش، برگزاری نمایشگاه‌های مشترک و حتی جذب منابع حمایتی برای مرمت و پایش می‌شود.

رستمیان عنوان کرد: همزمان با این رویکرد باید ظرفیت‌های فرهنگی اطراف تاریخانه نیز معرفی و آماده شود و بسیاری از آثار فرهنگی پیرامون این مسجد نظیر بقایای قلعه‌های تاریخی، گورستان‌های کهن و راه‌های کاروانی می‌توانند در قالب یک بسته فرهنگی جامع معرفی شوند و چنین رویکردی موجب می‌شود که گردشگران فرهنگی از کشورهای اسلامی با درک عمیق‌تری از این حوزه وارد منطقه شوند.

وی با تاکید بر نگاه فرابخشی در برنامه‌ریزی ادامه داد: باید از ظرفیت شهرداری، نهادهای آموزشی، سازمان‌های مردم‌نهاد و حتی بخش خصوصی برای شکل‌گیری یک برنامه جامع بهره برد و در این برنامه معرفی مسجد به زبان‌های عربی، انگلیسی و ترکی استانبولی تهیه اسناد چندرسانه‌ای و فعال‌سازی پلتفرم‌های دیجیتال می‌تواند بسیار اثربخش باشد.

رستمیان درباره مراحل بعدی این فرآیند گفت: پس از ورود به فهرست میراث جهان اسلام باید برای تهیه یک پرونده علمی دقیق بر اساس ضوابط یونسکو برنامه‌ریزی شود و این شامل مطالعات باستان‌شناسی، ثبت دقیق عناصر معماری، تعیین حریم حفاظتی و تنظیم ساختار مدیریتی برای بناست و این‌گونه اقدامات مسیر ثبت جهانی را از حالت بالقوه به وضعیت بالفعل نزدیک می‌کند.

وی در پایان با اشاره به فرصت‌های گردشگری اظهار کرد: دامغان می‌تواند با تمرکز بر تاریخانه خود را به‌عنوان یکی از مقاصد گردشگری فرهنگی ویژه جهان اسلام معرفی کند و حضور سالانه زائران، گردشگران پژوهشی و تورهای فرهنگی در این منطقه به شرط برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند هم درآمدزا باشد و هم به پایداری حفاظت از بنا کمک کند.

این کارشناس ابراز امیدواری کرد که با پیگیری‌های دقیق از سوی نهادهای مرتبط حضور مسجد تاریخانه در فهرست میراث جهان اسلام به‌عنوان مقدمه‌ای برای ثبت جهانی در یونسکو تثبیت شود و این بنای شاخص جایگاه واقعی خود را در عرصه بین‌المللی بازیابد.

انتهای خبر/