به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «مرآت»، در میانه‌ راه تاریخی سمنان– دامغان، دو نگین کهن یعنی کاروان‌سرای سنگی انوشیروانی و کاروان‌سرای آجری آهوان بر خاک داغ کویر آرام گرفته‌اند؛ دو بنایی که قرن‌ها مأوای کاروان‌ها و زائران بوده‌اند و از سحرگاه تاریخ تا امروز، شریان ارتباطی شرق و غرب این سرزمین را زنده نگه داشته‌اند.

اکنون اما این دو اثر باشکوه که نام‌شان در کنار ۵۴ کاروان‌سرای دیگر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو می‌درخشد، گرفتار خاموشی و فرسایش‌اند؛ زخم‌های باد، باران و بی‌توجهی بر پیکرشان نشسته و صدای استغاثه‌شان در سکوت جاده گم شده است.  

کاروان‌سرای سنگی انوشیروانی که از معماری پیشاصفوی بهره دارد، در ظاهر خود نشانه‌هایی از شکوه دیرین را حفظ کرده است. مصالح قلعه‌ای سنگ در پایه‌ها و آجر در طاق‌ها، ترکیبی هوشمندانه از دو عنصر سخت و نرم معماری ایرانی است. بنا چهارایوانی بوده و در میانه‌ آن سازه‌ای زیرزمینی قرار دارد که بیشترین احتمال را برای آب‌انبار دارد. ایوان ورودی آن فرو ریخته، طاق‌ها از هم گسسته‌اند و بخش‌هایی از بدنه در آستانه‌ی تخریب کامل قرار گرفته است. با وجود ثبت جهانی، نبود مرمت اصولی و عدم حضور نگهبان سبب شده آسیب‌ها روز به‌ روز جدی‌تر شوند.  

فعالان میراث فرهنگی معتقدند که ثبت جهانی تنها یک عنوان افتخارآمیز است، نه ضمانت حفاظت. در حالی که این دو بنا جزو آثار منحصر‌ به‌ فرد کشور محسوب می‌شوند، تا امروز بودجه مشخصی برای بازسازی آن‌ها تخصیص نیافته است.

کارشناسان حوزه میراث باور دارند که کاروان‌سرای سنگی انوشیروانی قابلیت تبدیل به موزه‌ای کوچک با نورپردازی و روایت سیر تحول معماری جاده‌های کاروانی را دارد، درحالی‌که کاروان‌سرای آجری آهوان به‌دلیل موقعیت ممتاز در مسیر تهران– مشهد می‌تواند به مجتمع فرهنگی‌ـ و گردشگری بین‌راهی بدل شود.  

کاروان‌سرای آجری حال‌ و‌ هوایی صفوی دارد. ایوان بلند ورودی آن با دو طاق‌نمای جانبی، به‌صورت دو طبقه طراحی شده و از غلام‌گردش طبقه‌ی دوم می‌توان به محوطه و حجره‌ها نظاره کرد. در پشت حجره‌ها شترخان‌هایی وجود دارند که به دو سکو مجهزند؛ جزئیاتی نادر در میان کاروان‌سرای ایرانی. طاق‌ها هنوز استوارند، اما پایه‌های دیوارها دچار فرسودگی‌اند. آجرهای شکسته باید جایگزین شوند و بندکشی‌ مجدد صورت گیرد تا بنا پیش از ورود به مرحله بحرانی نجات یابد.

از نظر فرم معماری، آهوان یکی از خاص‌ترین نمونه‌های تیپیکال دوره صفوی؛ با تناسب دقیق میان عملکرد مسافربری و زیبایی حجمی است.  

به گفته کارشناسان، بهترین راه نجات دو کاروان‌سرا، مشارکت بخش خصوصی از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی وزارت میراث فرهنگی است؛ واگذاری امتیاز بهره‌برداری بلندمدت بدون انتقال مالکیت. در این شیوه، دولت مالکیت خود را حفظ می‌کند و بخش خصوصی با قراردادهای ۱۵ تا ۳۰ ساله، بودجه مرمت و بهره‌برداری را تأمین می‌کند. برای آثار ثبت بین‌المللی چون آهوان، این مدل می‌تواند راهکاری میان مدیریت دولتی و پویایی اقتصادی باشد و با حضور سرمایه‌گذاران گردشگری، چرخه‌ حیات دوباره در مسیر تهران– مشهد شکل گیرد.  

ایران سرزمین بیش از هزار کاروان‌سرای تاریخی است؛ از این تعداد حدود ۷۰۰ بنا هنوز باقی‌ست و تنها ۵۴ اثر در فهرست یونسکو جا گرفته‌اند.

فعالان حوزه میراث هشدار می‌دهند که اگر وضعیت آهوان چنین بحرانی باشد، باید نگران حال صدها کاروان‌سرای غیر‌ثبت‌شده بود.

در کاروان‌سرای سنگی، طاق‌های آهنگ با آجر ساخته شده‌اند و در کنار دیوارهای سنگی، دوگانگی مصالح جلوه‌ای چشمگیر پدید آورده است. همین ترکیب، نشان از دوره‌ای گذار در معماری کاروان‌سراها دارد؛ از سادگی قرون اولیه تا تکامل هندسی عصر صفوی.  

پایگاه میراث جهانی کاروان‌سراهای ایران، نهادی است که وظیفه حفاظت و رسیدگی به تمامی این بناهای جهانی را بر عهده دارد. بااین‌حال، نبود حضور میدانی و کمبود نظارت فنی، سبب شده بسیاری از کاروان‌سراهای ثبت‌شده در وضعیت نامطلوب باقی بمانند.

کارشناسان میراث تأکید می‌کنند که باید برنامه جامع ملی مرمت و بهره‌برداری برای آثار جهانی تدوین و اجرا شود تا پایگاه مذکور از مرحله‌ صدور عنوان به مرحله‌ی اقدام عملی برسد. 

در حاشیه جاده سمنان–دامغان، هیچ تابلو اطلاع‌رسانی از وضعیت میراث جهانی یا راهنمای گردشگر دیده نمی‌شود. در ورودی کاروان‌سرای شاه‌عباسی آهوان، حتی نگهبان یا متولی دائمی حضور ندارد؛ وضعیتی نابسامان برای بنایی که در فهرست یونسکو ثبت شده است.

فعالان میراث معتقدند که فقدان چنین حداقل‌هایی از حفاظت، ضربه‌ای جدی بر اعتماد عمومی به مفهوم «ثبت جهانی» خواهد بود.  

مرمت، احیا و کاربری مجدد سه ضلع اصلی نجات این آثارند. اگر این دو کاروان‌سرا با مشارکت ملی و محلی، به چرخه‌ گردشگری بازگردند، می‌توانند الگویی برای احیای سایر بناهای بین‌راهی سراسر کشور باشند. سمنان با موقعیت ترانزیتی خود توان آن را دارد که دروازه میراث کویری کشور شود؛ جایی که تاریخ و سفر در هم می‌آمیزند.  

امروز بر دیوارهای فرو‌ریخته آهوان، تنها باد می‌وزد، اما هنوز می‌توان صدای گام‌های کاروان را تصور کرد. اگر اراده‌ای شکل گیرد، اگر بودجه‌ای اختصاص یابد، می‌توان مرز میان فرسایش و حیات را تغییر داد. آهوان می‌تواند دوباره بایستد؛ نه به عنوان ویرانه‌ای خاموش، بلکه به عنوان نماد احیای میراث بین‌راهی ایران.  

انتهای خبر/