به گزارش پایگاه خبری تحلیلی مرآت، شهر دامغان یکی از قدیمی‌ترین پهنه‌های تمدنی ایران است و دیدنی‌های تاریخی آن از قدمت قابل‌توجهی برخوردار هستند و از این نظر در میان اماکن تاریخی ایران، صاحب‌امتیاز محسوب می‌شود. یکی از این بناهای تاریخی و مکان‌های دیدنی دامغان، مسجد تاریخانه است.

این مسجد که نمونهٔ بسیار زیبا و کاملی از مساجد قرون اولیه اسلامی در ایران به شمار می‌رود بعد از مسجد فهرج یزد که قدیمی‌ترین مسجد ایران و مربوط به صدر اسلام (نیمهٔ قرن اول هجری) است، از نظر قدمت دومین جایگاه را در بین مساجد کهن ایران دارد. بر اساس پژوهش‌های اداره کل باستان‌شناسی، پیش از تسلط اعراب بر ایران، این بنا آتشکده بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است.

ساختمان بنای آن مربوط به سده دوم هجری و شیوه ساختمان آن نیز به شیوه بناهای دوره ساسانی است. ساخت بنای اولیهٔ مسجد مربوط به اواسط قرن دوم هجری بین سال‌های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری است که این تاریخ، اواخر حکومت بنی‌امیه و اوایل حکومت عباسی را در بر می‌گیرد.

نقشه اصلی مسجد، نمونه‌ای از نقشه‌های متداول مساجد در حکومت بنی‌امیه است. اما ساخت آن از حیث مصالح و طریقه چینش، به سبک بناهای دوره ساسانیان و آجرچینی‌هایی شبیه به آجرچینی دورهٔ اشکانیان دارد. صحن این مسجد تقریباً مربع‌شکل به طول و عرض تقریباً ۲۷ متر و بدون حوض است. اطراف آن را ۲۲ رواق سرپوشیده با طاق‌های ضربی و ستون‌های مدور احاطه کرده بودند که تعدادی از این رواق‌ها سالم هستند و مابقی آن‌ها یا به‌صورت کامل یا از جهت طاق خراب شده‌اند.

شبستان این مسجد در سمت جنوب غربی (در جهت قبله) و به‌صورت تالاری ستون‌دار است. تعداد ستون‌های این تالار، ۲۶ عدد است به‌این‌ترتیب که ۱۸ عدد از این ستون‌ها در سه ردیف ۶تایی و در قسمت داخلی شبستان و هشت ستون دیگر در مقابل این ۶ ردیف در قسمت ورودی این شبستان قرار دارد. این ستون‌ها که از نوع مدور هستند، مشابه ستون‌های کاخ‌های ساسانی به‌صورت آجرچینی ساخته شده‌اند. قطر آنها ۱.۵ متر و محیط هر ستون در حدود ۵ متر است.

ارتفاع این ستون‌ها به جز دو ستون در دهانهٔ وسطی، از کف شبستان تا محلی که طاق‌ها بر آن استوار شده است در حدود سه متر است. ارتفاع کف شبستان تا پشت‌بام نیز در حدود ۶ متر می‌رسد. سقف شبستان را طاق‌های آجری پوشانده‌اند که شبیه به معماری دورهٔ قبل از اسلام ساخته شده است.

طاق میانی که در مرکز شبستان قرار دارد، عریض‌تر و بلندتر از طاق‌های دیگر است. البته سقف شبستان در قرن سیزدهم هجری قمری به‌شدت تخریب شده و فقط بخش‌هایی از آن باقی‌مانده بوده است که میرزا آقا عاملی از وعاظ دامغان در آن زمان با کمک مالی مردم شهر اقدام به مرمت آن می‌کند که نتیجهٔ این مرمت، تغییر طاق‌های مازه‌دار (بیضوی) عهد ساسانی به طاق‌های نوک‌تیز جناغی با خشت خام که روش معمول آن روزگار بوده، است؛ لذا امروزه فقط در بخش‌هایی از سقف، طاق‌های ابتدایی را می‌توان دید.

مناره اولیه این مسجد در بخش غربی مسجد واقع شده و تحت‌تأثیر مناره‌های مساجد عراق به‌صورت خشتی گلی ساخته شده است. مناره‌ها در ایران در ابتدا روی پلان‌های چهارضلعی یا شش‌ضلعی، بنا می‌شده‌اند. مسجد تاریخانه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و منارهٔ ابتدایی آن مقطعی چهارگوش به مساحت ۶.۵ مترمربع داشته است که در زلزله سال ۲۴۱ هجری قمری در قومس (دامغان و سمنان کنونی) به طور کامل از بین رفته است.

مناره‌ای که اکنون در این مسجد و در سمت شمال آن وجود دارد به همت بختیار ابو حرب حاکم ایالت قومس و از فرمانروایان آل زیاد احداث شده است و مربوط به قرن پنجم هجری (سال ۴۲۰ هجری قمری) است. بدنه آن آجرکاری شده است و ۲۶ متر ارتفاع دارد و از روی زمین (بدون سکو) مدور است. البته سابقاً ارتفاعش بیشتر بوده و کلاهکی نیز داشته که بر اثر زلزله فروریخته است.

محیط آن در پایین حدود ۱۳ متر است و محیط آن به نسبت ارتفاع کم می‌شود، به‌نحوی‌که محیط مناره در قسمت فوقانی در حدود ۸.۵ متر است. نکته حائز اهمیت از حیث تاریخی این است که مسجد تاریخانه به همراه مسجد جامعه نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مسجدهایی هستند که در آنها مناره ساخته شده است. دسترسی به قسمت فوقانی مناره از داخل آن و توسط ۸۶ پله امکان‌پذیر است.

از دیگر ویژگی‌های این مناره، کتیبه‌ای به خط کوفی و به عرض ۱.۵ متر را می‌توان نام برد که در ارتفاع ۶ متری آن خودنمایی می‌کند. این مسجد در ۱۵ دی‌ماه سال ۱۳۱۰ به شمارهٔ ثبت ۸۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. مسجد تاریخانه دامغان در خیابان ایستگاه، کوچه هفتم واقع شده است.

اما نکات زیر برای گردشگرانی است که به این مقاصد می‌روند، نکات مهمی که با رعایت آن این جاذبه‌های ارزشمند تاریخی برای نسل‌های آینده نیز باقی می‌مانند: رایج‌ترین اتفاق در بناها و محوطه‌های تاریخی دیوارنویسی و یادگاری نویسی است. این کار شما را تبدیل به یک فرد وندال می‌کند.

هر گونه اثر تخریبی روی بناهای و محوطه‌های ثبت ملی بر اساس قانون جرم است و مسئولان میراث‌فرهنگی می‌توانند شما را بازداشت و از شما شکایت کنند. همواره این نکته را در نظر داشته و به دیگران نیز گوشزد کنید. همچنین در محوطه‌های باستانی زباله نریزید و هرگز در حریم آنها آتش روشن نکنید.

خاکستر ناشی از آتش می‌تواند تاریخ‌یابی آثار باستانی زیر خاک را با مشکل روبرو کند. تزیینات معماری در بناهای تاریخی بسیار ظرفیت هستند، هرگز به آنها دست نزنید و مراقب باشید که پای خود را کجا می‌گذارید یا به چه چیزی تکیه می‌دهید.

 
منبع: پایگاه خبری جماران

انتهای خبر/